«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасына кәсіпкерлерден жыл сайын 4 мың өтінім түседі. Соның ішінде басым бөлігі құқық қорғау органдарының әрекетіне шағымдарды құрайды.

 ҚР Мәжілісінде бизнес саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтарды тергеу барысына түбегейлі әсер етуі мүмкін заң жобасы талқыланып жатыр. «Атамекен» ҰКП жанындағы Жұмыс тобы өткен жылдан бастап, кәсіпкерлерге қатысты қылмыстық заңнаманы реформалауға бірқатар маңызды ұсыныс енгізді. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қылмыстық кодексі, ҚР Қылмыстық-процестік кодексіне  ревизия жүргізуді тапсырған.  Бұл туралы «Атамекен» ҰКП басқарма төрағасының орынбасары Ербол Өстеміров айтып берді.

- Ербол Лесбекұлы, бизнес үшін маңызды ұсыныстар қандай деп санайсыз?

- Ең алдымен заң жобасын әзірлеуді Әділет министрлігіне дайындау тапсырылғанын атап өткім келеді. Бұл ведомствоның қылмыстық қудалау органдарына қарағанда, осындай мәселелерге неғұрлым либералды көзқарасы бар. Менің ойымша, Әділет министрлігі ұсыныстарымызды көбірек тыңдады, олардың көпшілігі жаңа заң жобасына кірді.

Осындай ұсыныстардың бірі «тергеуге дейінгі тексеруге» оралудың орындылығы мен қылмыстық іс қозғау сатысына қатысты. Біз сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде материалдарды тіркегеннен кейін бизнес субъектілерін қылмыстық процеске негізсіз тартудың көптеген фактісін білеміз. Ал материалдарды алдын ала сапалы бағалау мұндай істердің көптігі бойынша сотқа дейінгі тергеуді мүлдем бастамауға мүмкіндік береді. 2015 жылдан бастап өтінішті, сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізіліміндегі хабарламаларды бір рет тіркеу – тергеудің бастауы болып саналады және автомат түрде өтініш бергендердің барлығын толыққанды қылмыстық процеске тартады.

 Енді салыстырсақ: бұған дейін Қылмыстық-процестік кодекстің 184-бабына сәйкес (1997 жылғы редакция) қажет болған жағдайда қосымша мәлiметтер алу, құжаттарды немесе өзге материалдарды талап етіп алу, тексеріп қарауды, іс үшін маңызы бар нәрселерді немесе құжаттарды алуды, сараптаманы жүргiзу үшiн бұл мерзiмдi анықтау органының бастығы, тергеу бөлiмiнiң бастығы он тәулiкке дейiн, ал ерекше жағдайларда - екi айға дейiн ұзарта алады. Тексеру саласына тартылған кәсіпкерлер ол кезде ешқандай іс жүргізу мәртебесіне ие болған жоқ, бірақ тексеру кезеңінде олар қорғау алуға құқылы болды.

 Мысалы, бүгінде ҚПК деңгейінде тергеуге дейін тексеру Өзбекстанда бекітілген. РФ пен Беларусьте тексеру қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүргізуге болатын тергеу әрекеттерінің нақты тізбесін айқындай отырып, өтінішті қарау тәртібі деңгейінде реттелген.

 Өкінішке қарай, бізде сотқа дейінгі тергеп-тексерудің автоматты түрде басталуы барлық мүдделі тұлғалар үшін мұндай әрекетке шағымдану мүмкіндігін болдырмайды, бұл ретте қалыптасқан құқық қолдану практикасы тізілімге материалдар тіркелген жағдайларда прокуратура мен соттың араласпағанын куәландырады. Сондықтан біз қолданыстағы тәртіпті өзгертуді ұсындық.

Сондай-ақ, тексерудің түпкілікті акті жоқ азаматтық-құқықтық дау бар жерде қылмыстық іс қозғау мүмкіндігін болдырмау маңызды.

 Қазір ҚР Қылмыстық кодексінің жекелеген баптары бойынша тергеуші қылмыстық істі тексеру актілері негізінде емес, жедел қызметкердің баянаты негізінде қозғауға құқылы. Бұл ұлкен проблема. Мысалы, ҚК 189-бабы (сеніп тапсырылған бөтен мүлігін иемдену немесе ысырап ету). Мұнда келтірілген залалды өтеу басты мәселе болуы керек. Демек, зардап шеккен тарап тиісті арыз жазуы керек. Алайда іс жүзінде іс сол баптың екінші, үшінші және төртінші бөлігі бойынша қозғалады. Бұл тармақтар қоғамдық айыптауға жатады, яғни олар мұндай мәлімдемені қажет етпейді. Тек анықтама, тексерушінің есебі жеткілікті. Егер тергеу кәсіпкерді, мысалы, бірдеңе ұрлады, иемденді деп айыптаса, онда ол тексеру актісін сасасын, фактінің болғанын дәлелдесін.

 Бұл ретте сот аудиті үшін нақты стандарттардың болғаны маңызды. Күмәнді қорытынды, сарапшылардың анықтамасы негізінде қылмыстық іс қозғауға болмайды.

- Осындай ұсыныстар не себепті түсе бастады?

 - Бізде Ақмола облысында ерекше жағдай болды. Бір маман бір түн ішінде бірнеше акті жазған. Физикалық тұрғыдан бұл мүмкін емес. Сол актілер қылмысық іс қозғауға негіз болған еді. Мұнда мүдде қақтығысы бар екенін байқадық. Экономикалық тергеу қызметі мұндай қызметтерді сатып алады немесе оларды штаттық қызметкер жасайды. Тиісінше, тартылған маман осы органға байланысты. Біз бұзушыларды анықтау және жазалау керек деп келісеміз. Бірақ мүдде қақтығысын жоюды ұсынамыз. Сот аудиторының қызметтерін сатып алуды құқық қорғау органы емес, мысалы, тікелей ҚР Қаржы министрлігі жүргізуі тиіс.

 Сондай-ақ, біз осындай аудиторлар үшін жоғары біліктілік талаптарын, жұмыстың ерекше қағидаларын және құқық қорғау органдарымен өзара іс-қимыл тәртібін белгілеуді ұсынамыз. Қаржы министрлігі мен Әділет министрлігі «Сот аудиті» ұлттық стандартын әзірлеп, бекітуі керек. Бұл маңызды. Жақын арада бұл проблема шешіледі деп үміттенемін.

 Сондай-ақ, жұмыс тәртібінде біз кінәсіз зиян келтіргені үшін және негізделген тәуекел кезінде қылмыстық жауаптылықтан босату жөніндегі нормаларды күшейту туралы ұсыныс енгіздік. Бұл кәсіпкерлерге қатысты істер бойынша өте маңызды шара.

 Атап айтқанда, заң жобасына «енген» ұсыныстарымыз экономикалық құрамдар бойынша жазаны монетизациялау, бизнес субъектілеріне қатысты істер бойынша нақты бас бостандығынан айыруды азайту, осы санаттағы істер бойынша тексерулер жүргізу үшін прокурордың міндетті келісімін алу, тергеу соттарының жұмысына қатысты.

- Тергеу судьялары қызметінде нені өзгерту қажет?

 - Оларға ұсынылатын материалдар, сондай-ақ материал алудың заңдылығын тексеру міндетін бекітуді ұсынамыз.

Қазақстанда тергеу соттарын құру дұрыс қадам болды. Өйткені қылмыстық, азаматтық істер бойынша мамандандыру қажет, құқық салаларының өзіндік ерекшелігі бар. Өкінішке қарай, көптеген адвокат, кәсіпкерлер айтқандай, тергеуші судьялар – тергеушілер мен прокурорлардың нотариусына айналды.

Бізде қамауға алуды қолданудан бас тарту саны аз. Қазір тергеу судьясы үшін ең бастысы қаулы, қолтаңба, адамның болуы. Оның тергеуге араласуға құқығы жоқ, өйткені ол әлі аяқталмаған, баға беруге құқығы жоқ. Бірақ біз тергеу судьяларының өкілеттіктерін кеңейту туралы ұсыныс жасадық және олар кез-келген тергеу әрекеттеріне санкция берген кезде іске ұқықтық баға беріп, құжаттардың дұрыстығы мен жарамдылығын тексере алады. Бұл кез-келген кәсіпкерге айып тағылған кезде айыптың толықтығы мен объективтілігіне ықпал етеді.

- Ұсыныстар ішінде қылмыстық құқық бұзушылықты алғаш рет жасаған адамға, егер оның қылмысы  денсаулыққа зиян және өлімге әкеп соқтырмаса, қателігін реттеп, залалын өтеп, моральдық зиянды түзесе, бас бостандығынан айыруды тағайындауға тыйым салу. Бұл қалай?

- Иә, қоғам үшін мәселе күрделі. Біздің ұсыныс экономикалық қылмыстарға ғана қатысты екенін атап өткім келеді. Біз мұны монетизация деп атаймыз. Демек, бас бостандығынан айырғанша, қомақты айыппұл төлегенін ұсынамыз.

 Бұл шара не береді? Біріншіден, бұған Мемлекет басшысы айтқан қылмыстық жазаны ізгілендіру саясаты себеп болды. Екіншіден, мұндай қадам қылмыстық қудалауға алғаш рет түскен кәсіпкер материалдық залалды толық өтеген жағдайда елдің жалпы бизнес ахуалына оң әсер етеді. Бұл оған үлкен сабақ болады. Біз сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтармен ұқсастық жасадық. Олар көбінесе ауырлығы бойынша қоғам, мемлекет үшін де сезіледі. Бірақ қандай да бір себептермен олар адамдарға бірнеше айыппұл салады, ал экономикалық қылмыстар үшін – нақты бас бостандығынан айыру белгіленген. Бір кәсіпкер құқық қорғау органдарының қолымен басқа кәсіпкер, бәсекелес немесе бұрынғы серіктеспен есеп айырысуға тырысқанда да болады. Еліміздің экономикасы үшін сот қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған бизнес өкілінің жұмысын жалғастыруға мүмкіндік беру маңызды деп санаймыз. Бұл ретте мемлекет оны түзеу мекемелерінде ұстауға ақша жұмсамайды.

- Ресейде осыған ұқсас практика қандай нәтиже берді?

- Бұлтартпау шарасын таңдаудың бұл түрін біз мұқият зерттеп, орынды деп таптық. Егер бұл шара Ресейде 140 миллионнан астам халқы бар сәтті жүзеге асырылса, онда кәсіпкерлер бірнеше есе көп болса, онда біз бұл гуманитарлық институтты біздің унитарлық мемлекетімізде сынақтан өткізуге ешқандай кедергі көрмейміз. Ең бастысы – тергеу кезінде кәсіпкер өз ұжымын басқару құқығын сақтайды. Әрине, нәтижеге кедергі келтірмей. Сонымен қатар, Алматыдан келген кәсіпкердің өтініші бойынша еліміздің Конституциялық соты осы жылдың жазында үй қамағын қолдану ерекшеліктері бойынша бизнес саласы үшін тиімді нормативтік қаулы шығарды.

- Дегенмен, жаңа заң жобасына бірқатар ұсыныс енбеді. Неліктен солай болды?

- Мысалы,  біз құқық қорғау мемлекеттік органдарының іс-әрекеттерін шектеу үшін кәсіпкерлерге қатысты тергеу әрекеттерінің ерекше тәртібін құру туралы ұсыныс енгіздік. ҚПК-де бизнес өкілдерінен қалай және қанша жауап алуға болатынын бекіту, құжаттарды алу, тінту жүргізу тәртібін анықтау. Бізде қылмыстық қудалау органдары тергеу әрекеттері барысында бухгалтерлік серверлер, бухгалтерлік құжаттардың түпнұсқасын алып, кәсіпорынның жұмысын тоқтатады. Біз мұны істеуге болмайды деп санаймыз. Ұсынысымыз қабылданбады. Мемлекеттік органдардың өкілдері кәсіпкерлер құқықтық иммунитетке ие адамдар емес деп қарсылық білдірді. Қазір біз сарапшы-ғылым өкілдерін қатыстырдық, олар жақын арада бізге халықаралық тәжірибені ескере отырып, өткізудің ерекше тәртібі туралы өз көзқарасын береді. Сондай-ақ сарапшылардан ҚР Қылмыстық кодексінің жекелеген баптарын қайта қарауды сұрадық. Атап айтқанда, сарапшылар контрабанда (ҚР ҚК 234-бабы) мен кедендік төлемдерді төлеуден жалтару (ҚР ҚК 236-бабы) арасындағы шекараны нақты ажыратуға дайын.

- Қазір екі бап бойынша анықтама түсініксіз бе?

- Қылмыстық қудалау органдары қажет болған жағдайда кәсіпкерге сол немесе басқа бап бойынша айып тағуы мүмкін. Ғылыми қоғамдастық өкілдері бізге әлі өз тұжырымдамасын берген жоқ, бірақ біз экономикалық контрабанда деп шектеулі және өткізуге тыйым салынған тауарлардың қозғалысы бойынша бұзушылықтарды түсіну керек деп санаймыз. Барлық басқа тауар үшін бұл кедендік төлемдерден жалтару.

- Кәсіпкерлердің айтуынша, тергеу органдары ұйымдасқан қылмыс жөніндегі қылмыстық заңнаманың қағидаларын коммерциялық компаниялардың құрылтайшылары, басшылары және қызметкерлеріне қолданады. Мұны қалай өзгертуге болады?

- Жұмыс топтарының отырыстарында ұйымдасқан қылмыстық топқа қатысты көзқарасымыз мақұлданды. Қазір тергеу органдары ЖШС қызметіндегі бұзушылықтар фактілерін анықтаған кезде, ал баптың санкциясы «қамауға алу» үщін аздық еткенде, с кәсіпкерге ауырлығын арттыру үшін ұйымдасқан қылмыстық топ құрғаны үшін кәсіпкерге қылмыстық бапты қосымша ауырлатады. Директор, бухгалтер кейбір құжаттарға қол қояды, ал қудалау органдары мұны қауіпті қылмыстық топтың белгілері деп санайды және күдіктілерді тұтқындауға құқылы. Көбінесе кәсіпкерлердің соттарда Ұйымдасқан қылмыстық топ құрғаны және жұмыс істегені туралы айыптаулары бұзылады, бірақ тергеуші оларды сотқа дейін қамауға алып, барлық тергеу әрекеттерін жүргізуі керек еді.

Біз ЖШС қызметкерлерінің ішкі еңбек міндеттерін ҰҚТ белгілерімен шатастырмау керегін мәлімдедік. Осы ұсынысымыз бойынша, әдеттегідей, құқық қорғау органдары тарапынан да көптеген дау болды, олар мұндай жағдай ыңғайлы. Ұсынысымыз қарауға өтті, бірақ қазір талқылау жүріп жатыр. Бұл норма не ҚР ҚК жалпы бөлімінде, не Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысында көрініс табады. Бұл мәселе де шешіледі деп үміттенеміз.

  ҚР ҚК және ҚПК-ке толықтырулар енгізу жөніндегі заң жобасын әзірлеудің алдында бас прокурор Берік Асыловтың қылмыстық қудалау органдарына кәсіпкерлерге қатысты қылмыстық істерді тергеу тәртібі туралы нұсқауы болды. ҚР ҚК мен ҚПК-не өзгерістер енгізу жөніндегі заң жобасын әзірлеу алдында сарапшылар заңнамалық актілерге талдау жасады. Сондай-ақ, біз Қазақстандағы сот реформасын реформалау туралы хабарладық.