2025 жылғы 26 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметінде Премьер-Министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің төрағалығымен министрліктер мен «Атамекен» ҚР ҰКП өкілдерінің және жер қойнауын пайдаланушылардың қатысуымен жиын өтті

Тау-кен өнеркәсібі – ел экономикасы үшін негізгі салалардың бірі. Мұнда мыңдаған жұмыс орындары бар. Миллионнан астам адам тұратын 16 моноқалалар мен ондаған ауылдар осы саланың тұрақтылығына тікелей байланысты. Олардың жартысына жуығы сала кәсіпорындарында және ілеспе салаларда жұмыспен қамтылған. Бұл қалалардағы жер қойнауын пайдаланушылар 658 миллиард теңгенің өнімін өндіреді.

Салық кодексінің жобасы бойынша жұмыс барысында Үкімет тау-кен металлургия саласының өзара тиімді салық жүйесін құруға бағытталған бастамаларын қолдады. Ал шын мәнінде, біз жеңілдіктер туралы емес, инвестициялық белсенділікті ынталандыру туралы көбірек айтып отырмыз.

Бұл шаралар ескі кен орындарының қызмет ету мерзімін ұзартудың, өңірлердегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты сақтаудың және жергілікті бюджетке салық түсімінің нақты перспективасын ұсынады.

Пайдалы қазбаларды өндіру салығын нөлге келтіру: моноқалаларды қолдау

Қазақстанның Салық кодексінің жобасына пайдалы қазбаларды өндіру салығын (ПҚӨС) нөлге келтіруді көздейтін өзгерістер енгізілді (15%-ға дейін). Бұл шара бес жылға дейін немесе кен орнының рентабельділігі 15%-дан асқанша әрекет етеді. Айта кету керек, бұл ҚР Салық кодексінің 2018 жылдан бастап қолданылып жүрген нормасы. Қазіргі уақытта әкімшілендіру жетілдіріліп, механизмі айқындалып, жер қойнауын пайдаланушының қарсы міндеттемелері әзірленген.

Салық кодексі жобасындағы норманы жетілдірудің мақсаттылығы теріс экономикаға байланысты игерілмей жатқан жетілген кен орындарында қолданыстағы жер қойнауын пайдаланушылардың болуымен түсіндіріледі. Бұл тау-кен өндірісінің күрделілігімен, металдың төмендігімен және 2023 жылдан бастап айырбас металдары бойынша 50%-ға және биржалық емес металдар бойынша 30%-ға пайдалы қазбаларды өндіру салығының ставкаларының айтарлықтай өсуіне байланысты. Сонымен қатар, логистика, энергетика тарифтерінің жалпы өсуін және жалақы қорына шығындардың жыл сайын ұлғаюын және т.б. ескере отырып, айтарлықтай ресурстарды инвестициялау қажет.

Бұл кәсіпорындар үшін салық ауыртпалығын уақытша төмендету экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға және барлық басқа салықтарды төлеуді сақтай отырып, өтелген және таусылған кен орындарын пайдалануды жалғастыруға көмектеседі. Бұл жағдайда пайдалы қазбаларды өндіру салығын нөлге келтіруге байланысты КТС салығы артады.

Небәрі екі кен орны бойынша бұл ынталандыру шарасы ең көне және таусылған кен орындарында 10 мыңнан астам жұмыс орнын сақтауға және тау-кен өнеркәсібі кәсіпорындары экономикада негізгі рөл атқаратын қалалардағы, моноқалалар мен ауылдардағы әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге көмектеседі. Бұл да халықтың сыртқа кетуіне тосқауыл болып, жергілікті бюджетті қолдауға мүмкіндік береді.

Бұл ретте жер қойнауын пайдаланушы кен орындары учаскелерін рентабельділігі төмен санатқа дербес жатқызу құқығынан айырылады. Тәртібі ҚР Үкіметінің 21.05.2018 жылғы No 282 Қаулысымен және Табыстылық деңгейін және ішкі табыстылық деңгейін айқындау қағидаларында көзделген.

Қатты пайдалы қазбаларды өңдеуге инвестициялар

Қазақстанның жаңа Салық кодексінің жобасында шикізатты ел ішінде терең өңдеуді ынталандыруға бағытталған қатты пайдалы қазбаларды өңдеу жөніндегі келісімдер тетігі енгізілген. Бұрын бұл тетік Жер қойнауы туралы кодекс аясында жұмыс істесе, қазір Салық кодексінің жобасына біріктірілген. Ұсынылып отырған өзгерістерге сәйкес, жаңа өңдеу кәсіпорындарын салуға немесе қолданыстағыларын жаңартуға 550 миллион доллардан астам инвестиция салған компаниялар Үкіметпен тікелей келісім арқылы қамтамасыз етілген фискалдық жеңілдіктер ала алады.

Мемлекет қатты пайдалы қазбаларды өңдеуге салынған инвестицияның орнына салықтық жеңілдіктер береді. Бұл өңдеу өнеркәсібінің дамуын күшейтеді. Орта мерзімді перспективада бұл экономикалық өсуге мультипликативті әсер береді, өнеркәсіптік қауіпсіздікті жақсартады және жұмысшылардың еңбек қауіпсіздігі стандарттарын сақтауға тікелей ықпал етеді.  Бүгінгі таңда елімізде белгіленген критерийлерге сай келетін екі жоба ғана бар. Бұл, біріншіден, көптен күткен металлургиялық өндірісті жаңғырту және Qarmet-те жалпы құны 3,6 миллиард АҚШ долларын құрайтын жаңа технологияларды енгізу, оның 1,4 миллиард доллары қазірдің өзінде инвестицияланған. Екіншіден, Жетісу ауданындағы Көксай және Абай ауданындағы Айдарлы кен орындарында жалпы құны 5,6 млрд АҚШ долларын құрайтын инвестициялық жобаларды іске асыру, соның ішінде толық энергетикалық инфрақұрылымды, көлік-логистикалық нысандарды және жалпы қуаттылығы жылына 132 млн тонна кенді құрайтын екі заманауи қайта өңдеу зауытын салу. Бұл жобаларды жүзеге асыру тек негізгі өндіріс орындарында 6 мыңнан астам жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді.

Геологиялық барлау жұмыстарын ынталандыру

Жер қойнауын барлауды ынталандыру үшін жаңа Салық кодексінің жобасында маңызды шара – геологиялық барлау жұмыстарына шығыстарды салық шегерімдері ретінде жіктеу мүмкіндігі қарастырылған. Бұл шешім Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың жер қойнауын барлауды ұлғайту және еліміздің минералдық-шикізат базасын толықтыру жөніндегі тапсырмасына тікелей қатысты.

Бүгінгі таңда Қазақстан ресурстардың сарқылуымен бетпе-бет келіп отыр: барланған мыс қоры бар болғаны 10–12 жылға жетеді, ал хромның ашылған қоры таусылып бітті. Бұл ретте геологиялық барлау жеткіліксіз деңгейде қалып отыр: қолжетімді аумақтың тек 16%-ы ғана лицензияланған, ал барлау шығындары әлемдік орташа деңгейден төмен.

Жаңа норма жер қойнауын пайдаланушыларға жобалардың табыстылығына қарамастан, мердігерлік және келісімшарттық емес қызмет бойынша да барлау шығындарын есепке алуға мүмкіндік береді. Бұл жаңа кен орындарын, әсіресе жетуге қиын және бұрын игерілмеген жерлерді іздеуге белсенді инвестициялау мүмкіндіктерін ашады. Бұл ретте жұмыс бағдарламалары мен инвестициялық міндеттемелердің орындалуын бақылау Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінде қалады.

Техногендік минералдық түзілімдерді өңдеуге салықтық жеңілдіктер

Техногендік минералдық түзілімдерді (ТМТ) өңдеу үшін пайдалы қазбаларды өндіру салығының ставкаларына 0,1 төмендету коэффициентін енгізу Қазақстандағы жинақталған қалдықтар мәселесін шешудің маңызды шарасы болып табылады.  Бүгінгі таңда елімізде 55 миллиард тонна қатты тұрмыстық қалдықтар күн сайын жиналып, қоршаған ортаға елеулі зиянын тигізуде. Бұл ретте қайта өңдеу көлемі өндірілген ТМТ-ның 11%-ын ғана құраса, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 70-80%-ға жетеді.  Дамыған елдерде қатты тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу не пайдалы қазбаларды өндіру салығынан толық босатылып, не төмендету коэффициентімен жүзеге асырылады, ал көршілес Ресейде қатты тұрмыстық қалдықтарды тасымалдау тіпті субсидияланады. Бұл жер қойнауын пайдалану жүктемесін азайтып, экологиялық ортаны жақсартады.  Атаалмышмәселені шешпеу Қазақстанға ауыр және өсіп келе жатқан экологиялық және өнеркәсіптік қиындықтар әкеледі.

Қалдықтарды қайта өңдеу үшін пайдалы қазбаларды өндіру салығының төмендетілген ставкасын қолдану өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін ынталандыру жасайды. Бұл корпоративтік табыс салығы, ҚҚС және басқа да салықтар есебінен салық түсімдерінің ұлғаюына ықпал етеді. Бұл қоршаған ортаға әсерді азайтып қана қоймай, мыс пен никель сияқты құнды компоненттерді экономикаға қайтарады. Құрылыста, өңдеуде және т.б. қалдықтарды қайта өңдеп жасау маңызды. 

Сонымен қатар, инновация жер қойнауын пайдаланушылар үшін жаңа перспективалар ашуы мүмкін, өйткені инвесторлар да осындай ESG шешімдеріне қызығушылық танытады.

Ал мұндай қызығушылық Qarmet-те 20 меморандумда тіркелген. Бұл норманы жүзеге асыру сабақтас салалардың өсуіне, жұмыс орындарының ашылуына, салық салу базасының кеңеюіне мультипликативті әсер етеді.

Жалпы, Салық кодексінің жобасы Парламент Мәжілісінде бірінші оқылымнан өткендіктен, алдағы талқылаулар барысында одан әрі пысықталатынын атап өтеміз. Үкімет, «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы және сала мамандары елдің жүйелік маңызды секторларының бірінде тұрақты өсу мен тұрақтылықты сақтау үшін оңтайлы шешімдерге қол жеткізу бойынша жұмысты жалғастырады.